معرفی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری:
رابطه مستقیم منابع آب و خاك با امنیت غذایی لزوم تأمین، حفاظت و بهره‌برداری بهینه از آن‌را اجتناب ناپذیر نموده است. بی تردید یكی از مهم‌ترین مسائل و چالش‌هایی كه بسیاری از كشورها با آن روبرو هستند، تعادل در بهره برداری و پایداری منابع تجدید شونده در عرصه‌های تولید كه در گویش فارسی حوزه آبخیز نامیده می‌شود می باشد. حفاظت خاك و آبخیزداری به منظور ایجاد تعادل طبیعی در حوزه‌های آبخیز برای استمرار تولید آب با كیفیت و كمیت مطلوب و دستیابی به توسعه پایدار و پی‌آمدهای مرتبط آن نظیر مهار فرسایش و رسوب، پیشگیری و مهار تخریب منابع طبیعی تجدید شونده و محیط¬زیست، حفظ و احیاء رویشگاه گیاهان و زیستگاه حیات وحش و عرصه‌های تفرجگاهی، مبحث علمی است كه امروزه در بسیاری ازكشورهای جهان به عنوان كلید حل معمای مسائل بر شمرده شده در بالا قلمداد شده است. بطوری‌‌كه تحقق امنیت غذایی، فراهم نمودن شرایط زیست، توسعه اقتصادی و اجتماعی و بالاخره توسعه پایدار در فقدان وجود حوزه‌های آبخیز با تعادل طبیعی غیرممكن و یا حداقل به صورت ناپایداری میسر می‌باشد.
وقوع خشكسالی های طولانی مدت، فراوانی وقوع سیل-های مخرب و خسارات اقتصادی و اجتماعی سنگین ناشی از آن از یك طرف، نبود آب با كمیت و كیفیت مطلوب از طرف دیگر، مباحثی هستند كه پرداختن به آبخیزداری را درسیاست های محوری كشور قرار داده است. بی‌شك راهكار فائق آمدن بر مسایل برشمرده شده، نیازمند برنامه‌ریزی¬های كلان در زمینه آبخیزداری در كشور است. بطوری كه دراین صورت می‌توان امید به توسعه هدفمند اجتماعی و اقتصادی و دستیابی به توسعه پایدار كشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و توسعه پایدار داشت.اقدامات حفاظت خاک و آبخیزداری به مجموعه‌ای از فعالیت‌های برنامه‌ریزی مدیریتی و عملیات سازه‌ای- غیرسازه‌ای در یک حوزه آبخیز اطلاق می‌شود که ضمن حفاظت از منابع آب و خاک، باعث افزایش کمیت و کیفیت تولید جهت دستیابی به توسعه پایدار می‌گردد. به دیگر سخن تحقیقات حفاظت خاك و آبخیزداری كه ارائه دهندۀ روش‌های‌علمی، كارآمد، مطمئن و اقتصادی برای مهار عوامل تخریب خاك و آب و ایجاد تعادل هیدرولوژیكی در كشور می‌باشد؛ رهیافتی است كه انگیزه تأسیس پژوهشکده حفاظت خاك و آبخیزداری در كشور بوده است.پیشینه تحقیقات آبخیزداری در ایراناولین كمیته حفاظت آب و خاك در ایران در سال 1337 به دستور وزیر كشاورزی وقت با عضویت كارشناسان ایرانی و دو تن از متخصصان سازمان خوار و بار و كشاورزی سازمان ملل (FAO)مأمور به خدمت در ایران تشكیل شد.
از تصمیمات اولیه این كمیته انجام بررسی‌ها و آزمایشاتی در زمینه نحوه مبارزه و جلوگیری از فرسایش بادی و آبی در كشور بود.از سال 1345 با شروع احداث بندهای ذخیره‌ای و بهره‌برداری از آنها، موضوع فرسایش خاك در سطح حوزه‌های آبخیز مورد توجه قرار گرفت و افزایش تصاعدی رسوبات وارده به دریاچه سدها كه از گنجایش مفید آنها می‌كاست، سبب توجه زیاد به زیان‌های ناشی از پر شدن زودرس سدهای كشور شد. به دنبال آگاهی از میزان رسوبات وارده به دریاچه سدها برای اولین بار در شهریور 1352 اقدام به تشكیل یك كمیته هماهنگی رسوب سنجی در دفتر حفاظت خاك و آبخیزداری گردید كه اعضاء آن نمایندگانی از دفتر مذكور، سازمان هواشناسی كشور، سازمان محیط زیست كشور، اداره كل آبهای سطحی وزارت نیرو و مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع بودند. از اقدامات این كمیته راه‌اندازی تعدادی ایستگاه رسوب سنجی در رودخانه‌های منتهی به سدهای ساخته شده در كشور تا آن زمان بود.پیامد حركتی كه تنها به منظور جلوگیری از انباشته شدن رسوبات در مخازن سدها آغازگردید، ایجاد مراكز آبخیزداری در حوزه سدهای احداث شده آن‌روز بود كه متأسفانه عملیات آبخیزداری بدون پشتوانه نتایج بررسی‌ها و تحقیقات محلی و تنها بر پایه توصیه‌ها و پیشنهادات كارشناسان ایرانی و مشاورین خارجی و با تكیه بر دانش علمی آن‌روز صورت می‌گرفت. اگرچه دفتر فنی حفاظت خاك و آبخیزداری برنامه‌ریزی‌هایی را برای ترغیب نیروی متخصص و همچنین ترجمه و انتشار دستورالعمل‌های فنی در این رابطه نموده بود ولی تحقیقات آبخیزداری علیرغم وجود بخش تحقیقات حفاظت خاك و آبخیزداری در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده بود.
نخستین اقدامات تحقیقاتی كه در این زمینه صورت گرفت، چندین بررسی در پلات‌های آزمایشی در حوزه سد لتیان و تأسیس ایستگاه تحقیقاتی سیراچال و آبخیز سد كرج بود كه به منظور اندازه‌گیری ضریب رواناب، میزان فرسایش سطحی خاك، جنگل‌كاری دیم و اجرای عملیات حفاظت خاك و آب و همچنین به منظور جلوگیری از لغزش خاك و یا ایجاد فضای سبز در سطح دو حوزه آبخیز بود. شایان ذكر است كه بیشتر فعالیت‌های تحقیقاتی این بخش صرف بررسی‌های مربوط به تثبیت شن‌های روان و احیاء شن‌زارها و مناطق بیابانی گردید.پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فراهم شدن امكانات برای تحقیقات كاربردی در كشور، شبكه‌های بررسی مربوط به بهره‌برداری از رواناب‌ها و سیلاب‌ها در امر زراعت سیلابی، احیاء مراتع و ایجاد جنگل‌های دست كاشت وارد مرحله تازه‌ای گردید كه سرانجام آن توسعه نسبی طرحهای پخش سیلاب توسط واحدهای اجرایی در كشور می‌باشد.تفكیك وظایف وزارتین كشاورزی و جهاد سازندگی و توجه مسئولین وزارت جهادسازندگی به اهمیت حفاظت آب و خاك و اعتقاد عمیق كارگزاران آن بر ریشه‌ای بودن تحقیق به‌عنوان زیر بنای كارهای اجرایی سبب توجه خاص به تحقیقات و به ویژه تحقیقات حفاظت خاك وآبخیزداری گردید. پیامد این تفكر تشكیل مركز تحقیقات حفاظت خاك و آبخیزداری است كه با ادغام بخش مربوطه در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع و مركز تحقیقات آب جهاد سازندگی با تجارب بسیار مفید، از سال 1372 آغاز بكار نمود.پژوهشکده حفاظت خاك و آبخیزداری كشوربا عنایت به آنچه در پیشینه تحقیقات حفاظت خاك و آبخیزداری به آن اشاره گردید و با درنظر گرفتن مسائل و مشكلات حوزه‌های آبخیز كشور، معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهادسازندگی در پی قانون تفكیك وظایف وزارتخانه‌های نیرو، كشاورزی و جهاد سازندگی اقدام به تشكیل مركز و سپس پژوهشکده حفاظت خاك و آبخیزداری نمود.
اجرای پژوهش‌های کاربردی یکی از الزامات بنیادی برای دستیابی به اهداف حفاظت منابع آب و خاک می باشد. پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به عنوان مرجع ملی تحقیقات در زمینه‌های متنوع آبخیزداری، اهداف جامع تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری را در قالب 7 برنامه راهبردی: (1) شناخت عوامل موثر بر فرسایش و رسوب، (2) بهینه سازی روش‌های حفاظت خاك در كشور، (3) بهینه‌سازی الگوهای مدیریت در حوزه‌های آبخیز، (4) مدیریت کاهش سیل‌خیزی حوضه‌های آبخیز، (5) بهره برداری از سیلاب و توسعه منابع آبی کوچک، (6) مدیریت و حفاظت آبراههها و مسیلها و (7) تحقیقات مدیریت و حفاظت مناطق ساحلی دنبال می‌نماید. این پژوهشکده با در نظر گرفتن زمینه‌های متنوع و ضرورت‌های امروزه تحقیقات آبخیزداری در كشور اقدام به تشكیل گروه‌های تحقیقاتی به شرح زیر نموده است:
1) گروه پژوهشی مهندسی حفاظت آب و خاك
2) گروه پژوهشی مهندسی مدیریت حوزه های آبخیز
3) گروه پژوهشی هیدرولوژی و توسعه منابع آب
4) گروه پژوهشی خشكسالی و تغییر اقلیم
5) گروه پژوهشی مهندسی رودخانه و حفاظت سواحل
گروه‌های پژوهشی ذكر شده متناسب با جنبه‌های تخصصی و ضرورت‌ها و نیاز واحدهای اجرایی و با هدف بهره‌برداری بهینه و پایدار از منابع آب و خاك حوزه‌های آبخیز كشور، دارای وظایف و محورهای مشترك و اختصاصی تحقیقاتی هستند كه اهم آنها به شرح زیر می‌باشد:
تبیین برنامه‌ها و تعیین اولویت‌های تحقیقاتی در دیدگاه کلان و پیش بینی نیازها، امکانات، تجهیزات، نیروی انسانی و برنامه‌های آموزشی مورد نیاز و متناسب با شرایط خاص هر منطقه در زمینه تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری
ارائه استانداردهای مطالعاتی و تحقیقاتی و تدوین برنامه‌های مدیریتی در سطح حوزه‌های آبخیز با توجه به پتانسیل و ویژگی‌های متنوع کشور
نیاز سنجی، شناخت مشکلات و تبیین اولویت‌های تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری
تدوین خط مشی کلی جهت تهیه طرحهای تحقیقاتی
تعریف و انجام طرحهای تحقیقاتی ملی پایه و کاربردی متناسب با برنامه‌ها و زیر برنامه‌های تحقیقاتی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
جمع‌آوری آمار و اطلاعات مربوط به حوزه کاری بخش در سطح آبخیزهای کشور به منظور تشکیل و تکمیل بانک اطلاعات مورد نیاز پژوهش‌های تحقیقاتی و کاربردی
بررسی طرحهای پیشنهادی مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان‌ها و نظارت مستمر بر اجرای آنها
همکاری با بخش‌های اجرایی در راستای حل تنگناهای فنی و تخصصی و دستیابی به بهترین گزینه-ها
نظارت و ارزیابی دوره ای و مستمر طرحهای تحقیقاتی ستاد و استانهای کشور
ارزیابی عملکرد طرحهای آبخیزداری اجرا شده در حوزه‌های آبخیز به منظور دستیابی به راه کارهای کاربردی در مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز
نیازسنجی، شناخت مشكلات و تبیین محورها و اولویت‌های تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری در زمینه‌های تخصصی و در مناطق مختلف کشور
گردآوری نتایج طرحهای تحقیقاتی، مطالعاتی، اجرایی و روش‌های مدیریت اعمال شده در سطح حوزه‌های آبخیز کشور با هدف تهیه الگوی جامع حوزه‌های آبخیز کشور
بررسی عوامل اقتصادی– اجتماعی حوزه‌ها جهت تدوین الگوی مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز
تاسیس، تجهیز و تکمیل حوزه‌های آبخیز نمونه برای ایجاد عرصه‌های تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی
بررسی و تحقیق در زمینه شیوه‌های مشارکت مردمی در اداره و مدیریت بهینه حوزه‌های آبخیز
برگزاری کارگاه‌های تخصصی و آموزشی برای ارتقاء سطح علمی و انتقال تجربیات محققان در سطح مراکز تحقیقاتی و همچنین ترویج و انتقال یافته‌های علمی به کارشناسان و کاربران
فراهم آوردن تسهیلات لازم برای مشارکت دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری در انجام طرحهای تحقیقاتی بخش در قالب پایان نامه‌های دانشجویی
تعیین عناوین و اولویت‌های تحقیقاتی با توجه به نیاز واحدهای اجرایی
پیش بینی و برنامه ریزی لازم جهت ارتقاء سطح علمی محققین
تهیه، تدوین و ارائه یافته‌های تحقیقاتی
احداث و مدیریت ایستگاه‌های تحقیقاتی
پژوهشكده حفاظت خاك و آبخیزداری با دارا بودن 164 عضو هیئت علمی (34 نفر دكتری و 121 فوق لیسانس) و 450 نفر كارشناس و كارشناس ارشد پژوهشی با تخصص‌های آبخیزداری، مدیریت مناطق بیابانی، جغرافیای طبیعی، سنجش از دور و GIS، خاكشناسی، ژئوتكنیك، زمین شناسی، زمین شناسی مهندسی، هواشناسی، هیدرولوژی آبهای سطحی و زیرزمینی، هیدرولیك رودخانه، هیدرولیك سواحل، آبیاری و زهكشی، جغرافیای انسانی، برنامه‌ریزی روستایی و اقتصاد كشاورزی فعالیت دارد.
از زمان تأسیس این پژوهشكده تاکنون از تعداد 1508 فقره طرح تحقیقاتی مصوب در بخش‌ها و گروه‌های مختلف تحقیقاتی، تعداد 859 فقره طرح، مختومه و یا دفاع شده است که نتایج آنها علاوه بر گزارش‌های نهایی چاپ شده، به صورت مقالات علمی-پژوهشی، کنفرانسی و …. در داخل و خارج از کشور چاپ و در اختیار علاقه‌مندان و کاربران ذینفع قرار داده شده است. برخی از نتایج این طرح‌ها نیز به صورت كتب و نشریات ترویجی منتشر گردیده است. لازم به ذكر است بالغ بر 600 طرح تحقیقاتی نیز توسط همكاران ستادی و استانی این پژوهشكده دردست اجرا می‌باشد. كتابخانه پژوهشكده نیز دارای بیش از 3600 عنوان كتاب انگلیسی و 3500 عنوان كتاب فارسی بوده و با 78 عنوان مجله علمی فارسی و 150 عنوان مجله انگلیسی اشتراك دارد.
توانمندی‌ها: (امكانات فنی و آزمایشگاهی)
1) واحد فن آوری و پردازش اطلاعات (RS و GIS)
2) آزمایشگاه‌های آب و خاك و تجهیزات ابزار دقیق عملیات میدانی
3) كارگاه‌های نجاری، فلزكاری، مدل‌سازی و تراش‌كاری
4) مدل‌های فیزیكی (بارانساز، هیدرولیك رودخانه و دریا)
5) مجهزترین كتابخانه تخصصی مهندسی آب و خاك
6) تعداد 37 ایستگاه تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی آبخوانداری و تجهیز 19 ایستگاه به دستگاههای پایش آب و خاك بخصوص تجهیزات اندازه‌گیری رسوب، سیلاب، نفوذ و میزان تغذیه (با توجه به كمبود داده در خشكه رودها)
7) دو مورد ایستگاه تحقیقات برف با توجه به نقش برف و بهمن در حفاظت خاك، سیل‌خیزی و آبخیزداری
8) تعداد 7 حوزه پیلوت مجهز به امكانات هیدرومتری و هواشناسی برای اندازه‌گیری پارامترهای تلفات بارش و بارش مؤثر (مؤلفه سیلاب)
تجهیزات ابزار دقیق، آزمایشگاه‌ها و عملیات میدانی
آزمایشگاه مكانیك خاك
آزمایشگاه شیمی آب و خاك
انواع دستگاههای اندازه گیری سرعت و جهت، اندازه‌گیری سطح
انواع مانو متر‌ها، لوله‌های پیتوت
دستگاههای اندازه گیری دریایی با قابلیت اندازه‌گیری مؤلفه‌های سرعت، جهت، عمق، دما، شوری، غلظت، سرعت صوت و شوری
دستگاههای اندازه‌گیری جزر و مد، اكوساندر
دستگاههای نقشهبرداری
انواع DGP ، GPS ، توتال استیشن و انواع دوربین‌ها
دستگاه شبیه ساز باران ثابت و سیار (نمونه منحصر به فرد در ایران)
نمونه‌هایی از فعالیت‌های مهم تحقیقاتی در سطح ملی
• تهیه نقشه‌ها و اطلس‌های سیمای حوزه‌های آبخیز کشور
• بررسی اثرات زیست محیطی جنگ عراق علیه کویت بر پهنه خاك ایران و آبهای خلیج فارس و تهیه ادعانامه خسارت وارده
• طرح ملی ایجاد ایستگاه‌های تحقیقاتی، آموزشی-ترویجی پخش سیلاب بر آبخوان‌ها
• پروژه مكانیزم رسوبگذاری و طرح لایروبی رودخانه بهمن‌شیر برای فعالیت‌های كشتیرانی، شیلات و آبیاری نخیلات
• تهیه شناسنامه حوزه‌های آبخیز كشور تا سطح تهیه اطلس آبخیزهای ایران
• بانک اطلاعات ساحلی کشور
• توسعه منابع آب از طریق احداث بندهای زیرزمینی
• برآورد رسوبدهی حوزه‌های آبخیز كشور
• مكانیابی عرصه‌های مستعد پخش سیلاب در سطح كشور
• تهیه ویژگی‌های مكانی و زمانی بارش طراحی در سطح حوزه‌های آبخیز كشور
• بهینه‌سازی سامانه‌های سطوح آبگیر باران و افزایش ماندگاری رطوبت
• پروژه پایلوت مدیریت جامع بهره برداری از منابع طبیعی برای بهبود معیشتی خانوارها در دو زیر حوزه در سرشاخه‌های كرخه (ایكاردا، شش موسسه ملی، معاونت آبخیزداری)
• توسعه سیستم اطلاعات پشتیبانی تصمیم‌گیری برای تعیین مناطق مناسب پخش سیلاب در ایران
• بررسی توزیع زمانی و مكانی خشكسالی هواشناسی در برخی از نقاط كشور
• تعیین شاخص‌های سیل‌خیزی و اولویت‌بندی زیرحوزه‌های سیل‌خیز
• توسعه سیستم اطلاعات پشتیبانی تصمیم‌گیری برای تعیین مناطق مناسب احداث بندهای زیرزمینی
پژوهشكده حفاظت خاك و آبخيزداري